تعادل : به زمین‌های کشاورزی اطراف اشاره می‌کند، طالبی و هندوانه و بادمجان در گوشه و کنار دشت خودنمایی می‌کنند، می‌گوید: «تا حالا چند بار آمده‌اند و فیلم گرفته‌اند. ولی چه فایده؟» 10 سالی می‌شود که از تهران به ورامین رفته است. از وقتی بنزین سهمیه‌بندی شد، ساکن ورامین شده است. نقطه‌یی که ساکنانش با معضلی به نام «فرونشست زمین» دست و پنجه نرم می‌کنند. در میان دشت ورامین، زمین دهان باز کرده و شکاف خورده است. شکاف‌هایی هولناک که خبر از فاجعه‌یی در راه می‌دهند. دشت ورامین، در میان دشت‌های استان تهران، با برداشت آب سالانه 370 میلیون مترمکعب، بحرانی‌ترین وضعیت را به خود اختصاص داده است. نقطه‌یی که کشاورزی را نمی‌توان از تار و پودش جدا کرد و به همین دلیل، وضعیت روز به روز بدتر می‌شود.

احتیاجی نیست چندان دقیق شد، با فاصله کمی از جاده، در هر دو طرف و در امتداد یک خط، فرونشست با چشم قابل مشاهده بوده و آن‌قدر عظیم است که غیر قابل انکار باشد. زخم‌های جان دشت ورامین، دشتی که میزبان همیشگی مسافران قطار تهران-مشهد است، هر روز گسترده‌تر شده و زنگ خطر را بیخ گوش پایتخت ایران به صدا درآورده‌اند.

«این بلایی است که در طول چند دهه بر سر زمین آمده است» این جمله را محمدرضا بختیاری می‌گوید. مدیرعامل سابق آب‌منطقه‌یی کرمان که از دی سال گذشته عهده‌دار مدیرعاملی شرکت آب‌منطقه‌یی تهران شده است. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد این گفته بختیاری صحت دارد اما چه فرد، افراد یا نهادهایی در ایجاد این «بلا» نقش داشته‌اند؟

طبق گفته‌های بختیاری سالانه 370 میلیون مترمکعب آب از دشت ورامین برداشت می‌شود. حتما همه تصور می‌کنند که بخش عظیمی از این مقدار به چاه‌های غیرمجازی مربوط می‌شود که مسوولان امر هیچ‌گاه کنترلی بر آن نداشته‌اند؛ اما برخلاف این تصور 350 میلیون مترمکعب از این مقدار مربوط به چاه‌های مجوزدار در دشت ورامین می‌شود. درواقع 94درصد از برداشت آب در بحرانی‌ترین دشت تهران تحت نظارت و با موافقت وزارت نیرو در سال‌های مختلف رقم خورده است. این آمار گویاترین تصویر از شدت بحران در نزدیکی پایتخت و در محلی است که طبق آمار حمید درباغ انبران مدیرکل راه‌آهن شمال شرق روزانه 85 قطار مسافری از تهران به مشهد و مشهد به تهران را پذیراست.

این آمار به معنای حضور روزانه نزدیک به 64هزار مسافر در نقطه‌یی است که تقریبا هیچ اطمینانی نسبت به چگونگی گسترش شکاف ایجاد شده در دل آن در بدنه دشت ورامین وجود ندارد. محمدرضا بختیاری مدیرعامل شرکت آب منطقه‌یی تهران، درحالی که درست در کنار یکی از نقاط فرونشسته زمین در دشت ورامین ایستاده به خبرنگاران می‌گوید: «این بازشدگی در کنار خط راه‌آهن تهران-مشهد برای راه‌آهن نگرانی ایجاد کرده است.»

مهر سال گذشته  نوشت: «شکست‌هایی که در جای جای اراضی کشاورزی دشت ورامین به چشم می‌خورد قدیمی نیست و به لحظه رخ می‌دهد، نشست‌هایی که به چشم دیده شده و با صداهای بسیار مهیب مانند صدای انفجار همراه است که اگر در شب هنگام رخ دهد یقینا می‌تواند کشاورزی را که غافل از فعل و انفعالات زیر زمین مشغول آبیاری اراضی خود است، به داخل زمین ببلعد. با هر صدای انفجاری، مخلوطی از گاز و کف‌های سفید رنگ از دل زمین بیرون می‌آید، موادی که کسی از ماهیت آن اطلاعی ندارد. نشست‌های زمین نه تنها اراضی کشاورزی را نابود کرده که زیرساخت‌هایی مانند تاسیسات آبیاری، دکل‌های برق فشارقوی و دیوارهای دامداری‌های منطقه را نیز با خطر ریزش همراه کرده و اگر امروز برای ایمن‌سازی آن چاره‌یی اندیشیده نشود، فردا بسیار دیر خواهد بود.»

اما راه‌حل چیست؟ بختیاری می‌گوید که آنها از 3طریق به‌دنبال بهبود وضعیت هستند، هر چند می‌شود از لحن نه چندان با اطمینان او متوجه شد که مشخص نیست این اقدام‌ها نیز تا چه اندازه بتوانند بر بحرانی که چند دهه قدمت دارد اثر بگذارند. «بستن چاه‌های غیرمجاز»، «نصب کنتور هوشمند بر چاه‌های مجاز» و «تغذیه مصنوعی دشت» این 3 راهکار هستند که طبق گفته‌های بختیاری بیشتر در دولت یازدهم مورد توجه قرار گرفتند. این گزاره که از بی‌توجهی چندین ساله به وضعیت دشت ورامین حکایت می‌کند، حالا ابعاد موضوع را نسبت به شروع ماجرا پیچیده‌تر کرده است.  سرعت بستن چاه‌های غیرمجاز باتوجه به تبعات اجتماعی آن پایین است، پارسال در دشت ورامین فقط جلوی برداشتی معادل 10 میلیون مترمکعب از این چاه‌ها گرفته شده است که نشان می‌دهد اگر طرح «احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی» با همین سرعت پیش برود 3 سال دیگر زمان فقط برای محدود کردن چاه‌های غیرمجاز در دشت ورامین احتیاج است. این عبارت نیز تنها زمانی منجر به صفر شدن تعداد چاه‌ها می‌شود که فرض کنیم در طول این 3 سال هیچ چاه جدید غیرمجازی حفر نمی‌شود. بختیاری می‌گوید: «نیروهای نظامی و انتظامی نسبتا همکاری می‌کنند اما بستن چاه تبعات اجتماعی دارد، سال‌ها در کنار این چاه‌ها خانواده و تمدن شکل گرفته و حالا وزارت نیرو می‌خواهد چاه‌ها را بدون ایجاد بحران اجتماعی شدید ببندد.»

راننده اتومبیلی که ما را از دشت ورامین به شهر منتقل می‌کند از کشاورزی می‌گوید که یک شب ناگهان شاهد پایین رفتن آب در زمینش بوده است. او هراسان از محل حادثه فرار می‌کند و دیگران را از واقعه مطلع می‌کند. از فردای آن روز؛ دوربین‌ها به سمت زمین کشاورز هجوم می‌آورند. گزارش پشت گزارش اما بدون نتیجه. راننده می‌گوید: «صاحب زمین بعد از چند وقت گفت انگار فقط می‌خواهند بیایند و به زمین من نگاه کنند. محل نشست را با خاک پر کرد و دوباره کار را شروع کرد.» حالا مرد کشاورز دارد در همان زمین، زمینی که او خشمش را جلو چشمانش دیده است، بادمجان می‌کارد. وقتی به او می‌گویند که این کار برایت خطر دارد جواب می‌دهد: «حالا امسال را بگذرانیم تا سال بعد.» این خاطره، عمق وابستگی معیشت مردم در دشت ورامین به چاه‌های آب را نشان می‌دهد. معیشتی که گره کورش تاکنون به دست هیچ مسوولی باز نشده و تا زمانی که جایگزینی برای آن یافت نشود، بستن چاه‌های غیرمجاز چیزی جز مسکنی مقطعی نخواهد بود.

با تمام این تفاسیر، مدیرعامل آب‌منطقه‌یی تهران معتقد است اوضاع فعلی از لحاظ توجه مسوولان، نسبت به گذشته بهتر شده است. در 4 سال گذشته 22جلسه شورای عالی آب با حضور رییس‌جمهور یا معاون او برگزار شده است که طبق صحبت‌های بختیاری در 20 سال اخیر بی‌سابقه بوده است. البته بسیاری معتقدند خروجی جلسات و مشاهده اثر آن بیش از هر نکته دیگری با اهمیت است و افزایش در کمیت به تنهایی نمی‌تواند، معیاری برای قضاوت صحیح پیرامون عملکرد مسوولان باشد.

 اژدهای فرونشست در کمین پایتخت

تهران که از زمان حکومت قاجار تاکنون پایتخت ایران بوده است، بسیاری از ساختمان‌ها و تاسیسات مهم را در دل خود جای داده است. حتی اگر مسوولان امر نخواهند به جمعیت بالای 13میلیونی این کلان‌شهر و خطری که با گسترش فرونشست‌ها آنها را تهدید می‌کند توجه کنند، فرونشست تنها 40 کیلومتر با ساختمان‌های مهم تهران فاصله دارد. بهمن ماه سال گذشته حمید چیت‌چیان وزیر نیرو گفت: «مساله فرونشست زمین به دلیل مصرف آب، یکی از خطراتی است که کشور ما را تهدید می‌کند. طبق گزارش‌هایی که از سوی سازمان زمین‌شناسی به ما داده شده است در برخی نقاط از جمله دشت تهران در بعضی سال‌ها تا 36سانت فرونشست در یک سال نیز رخ داده است که عددی بسیار نگران‌کننده به حساب می‌آید.» وزیر نیرو در ادامه صحبت‌های خود هشدار داد که در صورت کنترل نشدن این وضعیت تاسیسات شهری قطعا آسیب‌های جدی خواهند دید.

در این بین اما طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی وضعیت چندان مناسبی در تخصیص و دریافت اعتبارات ندارد. وزیر نیرو بهمن ماه سال گذشته اعلام کرد در حالی که 11 ماه از سال 1395 سپری شده این طرح هیچ اعتبار نقدی نداشته و سازمان برنامه وعده داده است که در روزهای پیش‌رو بتواند مقداری اعتبار به طرح تخصیص دهد. پیش از این برخی منابع آگاه دلیل پرداخت دیرهنگام اعتبارات طرح تعادل‌بخشی را اختلاف‌نظر سازمان مدیریت و وزارت نیرو بر سر اولویت این طرح عنوان کرده بودند که منجر به نامه‌نگاری وزیر نیرو به محمدباقر نوبخت رییس سازمان برنامه نیز شد. نامه‌یی که البته بی‌پاسخ ماند و نوبخت نیز در حاشیه امضای یک قرارداد در حوزه آبرسانی روستایی در پاسخ مساله اختلاف‌نظر بر سر اولویت‌ها را انکار کرد. حمید چیت‌چیان سال گذشته عنوان کرد که اگر احداث چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های غیرقانونی ادامه یابد، وضعیت بسیار خطرساز خواهد شد. وزیر نیرو در پاسخ به این پرسش  که دلیل تخصیص دیر اعتبارات از سوی سازمان برنامه طی چند سال گذشته به این طرح با وجود اهمیت آن چه بوده است، گفت: «این پرسش را از مدیران این سازمان بپرسید.»